السلام عليكم ورحمة
الله وبركاته
بسم الله الرحمن
الرحيم
1.0 Pengenalan
Di
dalam esei ini, penulis akan membincangkan beberapa aspek penting tentang
negara Jerman iaitu:
a. Kerajaan
Prussia secara ringkas dan bagaimana sebuah negara Jerman terbentuk;
b. Siapakah
Otto Eduard Leopold von Bismarck;
c. Peranan
Bismarck semasa pembentukan dan proses
penyatuan negara Jerman;
d. Usaha-usaha
yang dilakukan Bismarck untuk mengukuhkan kedudukan negara Jerman terutama
sekali dari segi aspek keselamatan
1.1 Kerajaan Prussia
Prussia
merupakan sebuah negeri terpenting pada abad ke-18 dan ke-19. Pada abad ke-18,
Prusia menjadi kuasa Eropah yang besar di bawah pemerintahan Frederick Agung
(1740–86). Pada abad ke-19, Canselor Otto von Bismarck mengemukakan dasar menyatukan
negeri-negeri Jerman menjadi "Jerman Kecil" yang mengecualikan
Empayar Austria.
Peta 1: Kawasan Prussia yang bertanda biru di zaman kemuncak sebagai peneraju dalam pembentukan
negara Jerman[1]
Kerajaan
Prussia mendominasi Jerman utara dari segi politik, ekonomi, dan kependudukan,
serta menjadi teras Gabungan Jerman Utara yang ditubuhkan pada tahun 1867, lalu
menjadi sebahagian Empayar Jerman atau Deutsches Reich pada tahun 1871.
Berikutan tamatnya pemerintahan sisterm monarki raja-raja Hohenzollern di Jerman akibat Perang Dunia I, Prussia telah menjadi sebahagian daripada Republik Weimar sebagai sebuah negara bebas pada tahun 1919. Namun
begitu, Prussia hilang tarafnya sebagai negara secara de factor oleh Nazi pada tahun 1934 dan secara de jure oleh Kuasa Berikat Perang dunia II pada tahun 1947.
1.2 Latarbelakang Otto Eduard Leopold von Bismark
Jerman
pada era 1865 – 1871 telah dipimpin oleh seorang bangsawan yang bernama Otto
Eduard Leopold von Bismarck. Bismarck dilahirkan pada 1 April 1815 dan
meninggal dunia pada 30 Julai 1898. Beliau berketurunan bangsawan Prussia dan keluarganya
mempunyai kuasa untuk memerintah di dalam kerajaan bermula dari abad ke-14
lagi.
Menurut
Denis Richards di dalam bukunya yang bertajuk An Illustrated History of Modern Europe, Bismarck telah digambarkan
sebagai seorang yang pintar, mempunyai fizikal yang luar biasa, sentiasa
berusaha untuk mendapatkan kuasa dan berpolitik mengikut gayanya yang
tersendiri. Ciri-ciri ini merupakan penguasaan sesebuah negara secara
autokratik[2].
Pada
ketika itu, kebanyakan pemerintah mengamalkan pemikiran yang liberal. Revolusi
liberal merasakan Bismarck merupakan ancaman terbesar bagi mereka. Ini
kerana Bismarck merasakan sebagai
seorang aristokrat sepertinya tidak akan bersetuju kepada sebarang usaha ke arah
demokrasi atau lebih tepat lagi keadilan dan hak yang sama rata. Beliau juga tidak
suka pada pendapat pada era itu yang mengatakan bahawa Prussia yang bergabung
dengan Jerman.
Usaha
Bismarck untuk menghapuskan pemikiran yang liberal semakin ketara apabila
beliau dilantik sebagai salah seorang ahli parlimen Prussia pada tahun 1847.
Beliau telah berani mencabar kuasa mutlak raja bermonarki yang membentuk
perlembagaan. Sikap Bismarck terlalu ekstrem sehingga beliau berpendapat tiada
apa yang akan berjaya dilakukan kecuali dengan paksaan. Beliau telah melatih
pasukan ketenteraan yang hebat untuk Perussia.
Kehebatan
Bismarck digambarkan dengan kemunculan empayar Jerman pada tahun 1871 melalui
tiga peperangan besar, iaitu peperangan dengan Denmark pada tahun 1864, Prussia
dengan Austria pada tahun 1866 dan kemuncaknya apabila Bismarck dapat
menjatuhkan Perancis yang dipimpin oleh Napoleon III pada tahun 1870-1871.
Kemenangan ini telah membuatkan Jerman yang dulunya terdiri daripada
negeri-negeri yang kecil dan lemah menjadi sebuah kuasa yang besar dan menjadi
sebuah negara yang memainkan peranan utama dalam mewujudkan sistem hubungan
antarabangsa yang baru di Eropah.[3]
2.0 Usaha-Usaha Bismarck Menyatukan Jerman
Penyatuan
negara Jerman yang terdiri daripada 39 negeri adalah di bawah dominasi Prussia.
Kerangka (framework) untuk menyatukan Jerman adalah dibuat semenjak tahun 1859
lagi iaitu semasa General von Roon sebagai Menteri Peperangan. General von Roon
telah membuat rombakan ketenteraan dengan melantik General von Molke sebagai
Chief of Staff. Pada tahun 1862, Raja William I telah melantik Otto Eduard
Leopold von Bismarck untuk mengisi kekosongan jawatan Cancellor[4]. Pelbagai taktik dan usaha yang dilakukan oleh
Bismarck untuk menyatukan negeri-negeri yang kecil di Jerman untuk menjadi
kuasa yang besar. Paling ketara adalah melalui aktiviti ketenteraan.
Usaha-usaha yang akan dilakukan bersifat konservatif. Beliau ingin menyatukan
negeri-negeri di Jerman tetapi dalam pada masa yang sama mahu mengekalkan
cirri-ciri tradisi dan kuasa Prussia.
Penyatuan
negara Jerman adalah rentetan daripada kejayaan 3 siri peperangan utama yang
diterajui oleh Prussia iaitu:
a.
Peperangan
Prussia-Denmark pada tahun 1864
Kebanyakkan usaha yang dilakukan
oleh Bismarck menjurus ke arah memastikan pihak yang ingin ditakluki tidak
bersekutu dengan kuasa-kuasa besar. Peperangan dengan Denmark bermula apabila
campur tangan Bismarck berkenaan pewaris takhta untuk Raja Denmark. Selepas
kematian raja Denmark iaitu Frederick VII pada tahun 1863, penggantinya ialah
Christian IX telah mewar-warkan cadangan menubuhkan satu gagasan yang
mengintegrasikan rakyat kelahiran Denmark dengan lebih dekat.
Bismarck dengan cepat mengambil
peluang sentiment etnic (perkauman) ini dengan melangar “London Protocol 1852”
dengan melancarkan perang ke atas Denmark[5].
Pada 1863, Schleswig dan Holstein
adalah dibawah pemerintah Duke yang dinaungi oleh raja Denmark. Kebanyakkan
masyarakat Holstein banyak mempunyai persamaan dan ciri-ciri yang sama dengan
masyarakat di Jerman.[6]
Sentimen nasionalis Bismarck
menebal untuk mengembalikan Schleswig dan Holstein ke tangan Jerman. Maka berlakulah peperangan di antara Prussian
dan Denmark pada 1864 dengan kejayaan milik Prussia. Kejayaan ke atas Denmark
ini telah membuka ruang kepada Prussia untuk menguasai wilayah Schlleswig dan Holstein.
b.
Peperangan
Prussia-Austria pada tahun 1866
Sikap Bismarck yang suka
mengekploitasi dan suka mengambil peluang telah mencetuskan bibit-bibit
peperangan di antara Prussia dan Austria.[7] Semasa
isu Schleswig, Holstein dan Lauenburg di antara Prussia dan Denmark dan juga
komplesiti berurusan dengan “London Protokol 1852” Bismarck telah mengambil
kesempatan untuk meluaskan wiayahnya. Pada mulanya iaitu 1864, Prussia adalah
menjadi rakan sekutu kepada Austria yang memerangi Denmark bagi merebut kawasan
yang bersempadan Jerman.
Dengan taktik mengamalkan dasar
yang tidak fleksible dan melambat-lambatkan rundingan damai di antara Prussia
dan Denmark yang di terajui oleh London, telah menyebabkan perjanjian damai
tersebut gagal. Sepertimana yang disebut di (a), berlakulah peperangan
Prussia-Denmark dengan Austria telah menjadi rakan sekutu bagi Prussia. [8]
Rundingan damai yang berpanjangan
telah membawa kepada “Convention of Gastein” pada Ogos 1865 yang mana hasil
daripada konvension tersebut telah membahagikan wilayah Lauenburg dan Schleswig
kepada Prussia dan Holstein kepada pihak Austria[9].
Ternyata Austria telah memasuki perangkap Bismarck kerana masyarakat Holstein
telah bekerjasama dengan Prussia kerana faktor-faktor persamaan cirri-ciri
masyarakatnya Holstein dengan Prussia.
Oleh itu, berlakulah peperangan di
antara Prussia-Austria pada 1866 kerana timbulnya perasaan tidak puasa hati
Austria atas tindakan Bismarck. Namun begitu Prussia telah berjaya di dalam
peperangan tersebut. Kemenangan Prussia ke atas Austria pada 1866 itu juga telah
membolehkan membentuk kondeferasi Jerman Utara di bawah penguasaan Prussia.
c.
Peperangan
Prussia-Perancis pada tahun 1870-1871
Perang
Perancis-Perussia pada tahun 1870-1871 merupakan kemuncak kepada panyatuan
kesemua negeri-negeri di Jerman. Ia berpunca daripada isu takhta Sepanyol.
Queen Isabella sebagai raja Sepanyol pada ketika itu telah diturunkan takhtanya
pada September 1868[10].
Kerajaan sementara Sepanyol telah sepakat untuk melantik kerabat diraja
Perussia, Putera Leopold sebagai bakal pewaris takhta. Walaubagaimanapun,
kerajaan Perancis tidak bersetuju dengan perlantikan itu dan mengemukakan
bantahan melalui kedutaannya.
Napoleon
III yang ketika itu merupakan pemerintah Perancis telah memberi amaran kepada
duta Sepanyol di Paris bahawa perlantikan Putera Leopold bakal mengundang
tercetusnya peperangan di antara Sepanyol dengan Perancis. Melihat kepada
perkembangan itu, Raja William I bersutuju untuk menasihati Putera Leopold
supaya berundur. Menteri luar Perancis masih tidak berpuas hati dengan tindakan
itu dan meminta supaya Raja William I memberi jaminan bertulis bahawa beliau tidak
akan menyokong sebarang pelantikan Putera Leopold sebagai Raja Sepanyol pada
masa akan datang. Raja William menolak permintaan tersebut.
Bismarck
telah mengambil kesempatan terhadap situasi yang berlaku. Beliau telah
menyiarkan laporan mengenai perbincangan antara Raja William I dengan Duta
Perancis di akhbar-akhbar Jerman dan Eropah. Ini telah menyebabkan kemarahan
Perancis dan mendakwa maruah mereka tercabar dengan penyiaran tesebut. Perancis
berpendapat bahawa maruah mereka hanya akan terbela dengan mengisytiharkan
perang terhadap Prussia.[11]
Perang
ini menjadi malapetaka bagi Perancis kerana mereka tidak dibantu oleh kuasa
besar yang lain. Napoleon III gagal mewjudkan pakatan dengan Austria dan Itali.
Austria tidak mahu bekerjasama dengan Perancis kerana mahu menjaga keselamatan
wilayah selatannya dari ancaman Perussia. Manakal Itali tidak mahu bersekutu
dengan Perancis kerana Perancis gagal untuk mengarahkan tenteranya agar keluar
dari Rome.
Kuasa-kuasa
besar yang lain juga enggan untuk membantu Perancis dengan mengemukakan
pelbagai alasan. Antaranya, Britain dan Rusia yang mengambil sikap berkecuali
di dalam peperangan Perancis-Perusia. Britain mengambil sikap berkecuali kerana
Perusia menghormati kemerdekaan Belgium iaitu salah satu wilayah Britain.
Bismarch menjadi lebih yakin apabila sekutunya, Tsar pemerintah Rusia memberi
jaminan bahawa pihaknya akan menguasai Galicia sekiranya Austria campur tangan[12].
Perang
Prussia-Perancis ini telah berlanjutan selama 2 tahun. Pada awal peperangan
1870 di Sedan, Perancis telah mengalami kekalahan teruk dengan 80,000
tenteranya menyerah kalah kepada Prussia. Peperangan di Metz juga melibatkan
150,000 orang tentera Perancis menyerah kalah kepada pihak tentera Prussia.
Akihirnya pada 29 Januari 1871 gencatan senjata telah diisytiharkan dalam usaha
damai selepas Paris juga turut jatuh ke tangan Prussia pada 28 Januari 1871.
Syarat
perdamaian yang diletakkan oleh Bismarck adalah sangat berat sebelah. Prussia
menuntut Perancis agar menyerahkan wilayah Alsace dan Lorraine. Kedua-dua
wilayah ini juga adalah sangat kaya dengan bijih besi, perusahaan tekstil dan
struktur tanah tanih yang subur.
Bismark
juga menuntut Kerajaan Perancis untuk membayar wang pampasan perang yang
berjumlah 5,000 juta Franzsc iaitu bersamaan dengan £200,000,000.[13]
Tentera Prussia juga akan ditempatkan di Perancis sehingga pampasan perang
tersebut dilunaskan oleh Perancis.
Peperangan
ini telah berpihak kepada Prussia iaitu Bismarck sendiri. Kemenangan disebabkan
oleh kelemahan pasukan tentera Perancis yang terdiri daripada buruh dan petani
yang rata-ratanya buta huruf berbanding dengan pasukan tentera Prussia dilihat
lebih efisyen dan cekap berbanding pasukan tentera Perancis.
Akibat
daripada kemenangan dengan Perancis, telah mempercepatkan penyatuan
negeri-negeri Jerman yang terletak di kawasan selatan antaranya ialah
Wutermberg dan Bavaria[14].
3.0 Usaha-Usaha Bismarck Mengukuhkan Jerman Dalam Aspek Keselamatan
Di
dalam usaha-usaha Bismarck mengukuhkan kedudukan Jerman sebagai sebuah negara
yang berdaulat selepas penyatuannya daripada serangan-serangan musuh
terutamanya daripada serangan Perancis, Bismarck telah menyusun beberapa
strategi untuk memastikan keselamatan Jerman. Antaranya adalah seperti berikut:
a.
Strategi
memencilkan Perancis daripada sokongan negara-negara Eropah
Taktik Bismarck untuk memencilkan
timbul apabila Bismarck menyedari bahawa Perancis sudah tentu akan bangkit
menentang Jerman selepas kekalahan Perancis ke atas Prussia pada tahun
1870-1871. Ini kerana dalam peperangan tersebut Perancis telah kehilangan 2
wilayahnya iaitu iaitu Alasce dan Lorraine.
Bagi merealisasikan hasrat
memencilkan Perancis tersebut, Bismarck telah mengadakan 2 fundamental polisi pertahanan
yang penting iaitu[15]:
i.
Memastikan bahawa Perancis tidak
mempunyai rakan sekutu di kalangan negara-negara Eropah. Ini bagi memastikan
Perancis tidak membalas dendam selepas kalah dalam peperangan terhadap Jerman.
Pihak British[16]
ketika itu iaitu pada tahun 1872, melihat terdapat pertukaran dalam aspek keseimbangan
kuasa di Benua Eropah. Ini kerana Kerajaan British berpendapat bahawa Bismarck
adalah seorang yang lebih berpengaruh berbanding Napoleon III dan Odo Russell.
ii.
Bismarck telah mengambil langkah penting
dengan mengadakan hubungan diplomatik pada peringkat antarabangsa yang baik di
antara Jerman-Austria-Hungary dan juga negara Russia. Ini kerana apabila
Perancis ingin menyerang balas terhadap
Jerman sudah tentu Perancis akan membina satu pakatan untuk menyerang Jerman
terutama sekali pakatan daripada Austria-Hungary dan Russia. Dengan menjalin
hubungan diplomatik yang baik terhadap Austria-Hungary dan juga Russia,
Bismarck yakin bahawa usaha beliau pasti berjaya dengan menyekat Perancis
daripada mendapat sokongan negara-negara di Eropah yang lain.
b.
Meraih
keyakinan negara-negara Eropah yang Jerman mempunyai aspirasi yang tinggi ke
arah keamanan
Bismarck telah menonjolkan sikap
“low profile” ke atas isu-isu yang membabitkan dirinya sebagai seorang yang
agresif dan pencetus peperangan di kalangan negara-negara Eropah. Konsisten
dengan amalan polisi luar Jerman yang mengamalkan hubungan berbaik-baik dengan
negara-negara Eropah yang lain, Bismarck telah mempamerkan sikap yang Jerman
inginkan perdamaian dan tidak lagi berminat untuk memperluaskan wilayah Jerman.
Untuk meraih keyakinan negara-negara Eropah bahawa Jerman mempunyai aspirasi
yang tinggi ke arah keamanan adalah tidak mudah.
Untuk mendapat keyakinan
negara-negara di Eropah, Bismarck telah membuat beberapa langkah ke atas polisi
luarnya iaitu[17]:
i.
Dalam menunjukkan sikap bertolak ansur
Bismarck ke atas Perancis, pampasan sebanyak £200,000,000 yang dikenakan ke
atas Perancis adalah memadai bagi Bismarck. Walau bagaimanapun beliau
meletakkan syarat iaitu tentera Jerman akan ditempatkan di Perancis sehingga
pampasan perang itu langsai dibayar oleh kerajaan Perancis.
ii.
Bismarck juga telah memperkenalkan skim
perkhidmatan tentera jangka pendek kepada Perancis bagi Perancis mewujudkan
pasukan tentera simpanan.
Pada tahun 1873, beban hutang telah
berjaya dilunaskan oleh kerajaan Perancis kepada Jerman dan pada masa yang sama
juga, Perancis telah mempunyai seramai 2,000,000 orang tentera simpanan.
c.
Mengeratkan
dan memperkukuhkan hubungan diplomatik di peringkat antarabangsa
Selama
3 tahun berturut-turut iaitu dari tahun 1870 – 1872 Bismarck dilihat sentiasa
konsisten untuk menjalin hubungan diplomasi yang baik di kalangan negara-negara
Eropah terutama sekali dengan rakan sejawatnya. Beliau telah berjaya menjalin
ikatan dengan William I iaitu Emperor
Francis Joseph of Austria dan Czar
Alexander II dari Russia. Ikatan perjanjian ini dikenali sebagai “The
League of The Three Emperor”[18].
Antara
isi kandungan utama perjanjian tersebut adalah pernyataan kerjasama ketiga-tiga
maharaja tersebut yang mewakili negara masing-masing untuk secara bersama
i.
mempertahankan institusi sistem
pemerintahan beraja daripada ancaman revolusi sosialis dari Perancis;
ii.
untuk saling berhubung di antara satu
sama lain bagi mengelakkan perbalahan di antara Russia dan Austria-Hungary
berhubung dengan isu krisis di Balkan ataupun mana-mana wilayah dibawah naugan
Kerajaan Uthmaniyah; dan
iii.
Ketiga-tiga maharaja tersebut bersetuju
untuk mengadakan rundingan damai bagi mencapai keamanan dan kestabilan di
Eropah
d.
Menjadikan
Jerman sebagai “hub” rundingan diplomasi bagi krisis di Balkan
Bismarck dilihat bijak mengambil
kesempatan daripada krisis yang berlaku di semenanjung Balkan. Pada ketika itu
iaitu sekitar tahun 1870-an, negara-negara yang terletak di semenanjung Balkan
telah mencetuskan perbalahan dan pemberontakkan dalam menentang kerajaan Islam
Uthmaniyah yang berpengakalan di Turki. Pada sekitar tahub 1875, kaum Serb
telah melakukan memberontakkan di Bosnia-Herzegovina. Faktor-faktor kelemahan
kerajaan Islam Uthmaniyah dalam mentadbir wilayahnya di semenanjung Balkan
telah diambil kesempatan oleh Russia dan juga Austria-Hungary bagi
memperluaskan pengaruh dan wilayah masing-masing. Bismarck telah mengambil
langkah bijak dengan menawarkan Berlin sebagai hub rundingan dan merangka pelan
damai bagi menyelesaikan konflik di semenanjung Balkan yang membabitkan
kepentingan negara-negara besar di Eropah[19].
Hasil daripada
usaha Bismarck menjadikan Jerman sebagai pusat rundingan bagi isu-isu yang
dihadapi oleh di negara-negara Balkan, maka pada 1875 terhasillah satu pelan
tindakan untuk mengatasi konflik di Balkan iaitu Reformasi Andrassy. Reformasi
Addrassy ini adalah merupakan satu cadangan reformasi bagi Bosnia Herzegovina untuk
dikemukakan kepada Kerajaan Islam Uthmaniyah.
Antaranya
adalah:
- Hak beragama kepada semua penduduk di wilayah Balkan
- Cadangan untuk menamatkan cukai pajakan
- Memperbaiki kehidupan penduduk luar bandar
- Memberi kuasa kepada kerajaan tempatan untuk menggunakan cukai bagi pembangunan tempatan
- Cadangan untuk melantik Suruhanjaya Bersama Muslim-Kristian bagi mengawasi pelaksanaan reformasi tersebut.
Bagaimanapun cadangan reformasi tersebut telah
ditolak oleh puak Serb. Maka sekali lagi Berlin menjadi hub rundingan
perdamaian di antara pihak yang bertelagah di Balkan. Pada 1876, Menteri Luar
Austria telah menggubal cadangan baru yang diberi nama “Memorandum Berlin”. Memorandum
Berlin itu mengandungi cadangan genjatan senjata selama 2 bulan oleh pihak yang
betelagah.
4.0 Kesimpulan
Kesimpulannya,
daripada tahun 1871-1890, Bismarck telah memainkan peranannya yang penting di
dalam sejarah Eropah moden yang mana sumbangan besarnya adalah telah berjaya
membina empayar Jerman dalam erti kata menyatukan negeri-negeri kecil untuk
menjadi satu kuasa besar Jerman. Kemenangan Prussia ke atas Perancis telah
merintis jalan kepada penyatuan negara Jerman.
Kredibiliti
Bismarck sebagai dengan sikapnya yang opportunist dan suka mengeksploitasi
daripada kelemahan musuh-musuhnya, beliau telah berjaya menyatukan negara
Jerman. Keberkesanan Bismark di dalam merangka dasar luar negaranya telah membawa
Jerman sebagai sebuah negara yang kuat dan selamat. Beliau bijak mentadbir
uruskan Jerman di zaman pasca perang. Strategi-strategi beliau dalam memastikan
Jerman terselamat daripada tindakan balas oleh kerajaan Perancis selepas
kekalahan di tangan Prussia pada tahun 1870-1871 adalah amat berkesan.
Antara
strategi yang telah dilakukan oleh Bismarck dengan memperkemaskan polisi luar
negara antaranya ialah:
a. Memastikan
Perancis terpencil dengan tidak mendapat sokongan daripada mana-mana
negara-negara Eropah;
b. Meraih
keyakinan negara-negara jiran bahawa Jerman menyokong keamanan;
c. Mengadakan
dan mewujudkan hubungan erat dengan maharaja Russia dan Austria-Hungary; dan
d. Menjadikan
Berlin sebagai “hub” rundingan damai bagi krisis di Balkan
Pada
15 Mar 1890, Otto Eduard Leopold von Bismarck telah hilang kuasanya sebagai
Chancelllor Jerman akibat daripada kebangkitan socialist. Di samping itu juga
kritikan-kritkan ke atas dasar-dasar yang telah dilakukan oleh Bismarck di
parliament juga semakin tidak menyebelahinya. Kekurangan sokongan majoriti
daripada ahli-ahli parliament juga telah mendorong kejatuhan Bismarck sebagai
pemerintah Jerman. Namun kepimpinan beliau dalam penyatuan Jerman telah
menjadikan Jerman sebagai salah sebuah negara yang kuat di Eropah[20].
5.0 Bibliografi
1. Antony
Wood, Europe 1815-1960, Second Edition, Longman Group UK Limited, 1984
2. Denis
Richards, M.A, An Illustrated History Of Modern Europe 1789-1945, Longmans,
London, 1967
3. Denis
Richards, M.A, An Illustrated History Of Modern Europe 1789-1984, Longmans,
London, 1993
4. Gordon
A. Graig, Europe 1815-1914, Holt,
Rinehart and Winston Inc, 1961
5. H.L
Peacock M.A, A History of Modern Europe 1789-1978, Sixt Edition, 1980
6. Rene
Albrececht-Carrie, Europe Since 1815: From the Ancien Regime to the Atomic Age,
Harper & Row Publisher, London
7. Nota
Kuliah ME3253, Bab 2: Sejarah Dunia, Bismark dan Keselamatan Jerman
Pautan:
[1] Sumber: http://en.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck
[2] Lihat Denis Richards, M.A, An
Illustrated History Of Modern Europe 1789-1945, hlm 167
[3] Ibid, hlm 168-169
[4] Lihat Rene Albrecht-Carrie,
Europe Since 1815, From the Ancient Regime to the Atomic Age, hlm 107
[5] Ibid, 109
[6] Lihat Denis Rischards, MA, An
illustrated Histroy Of Modern Europe 1789-1945,
hlm 173
[7] Lihat Rene Albrecht-Carrie,
Europe Since 1815, From the Ancient Regime to the Atomic Age, hlm 109
[8] Ibid, 109
[9] Ibid, 109
[10] Lihat nota ME3253, Sejarah
Dunia, hlm 24
[11] Lihat Rene Albrecht-Carrie,
Europe Since 1815, From the Ancient Regime to the Atomic Age, hlm 110
[12] Lihat nota ME3253, hlm 23
[13] Lihat H.L Peacock, A History of
Modern Europe 1789-1978, hlm 194
[14] Ibid, 23
[15] Lihat Antony Wood, Europe
1815-1960, hlm 271
[16] British mengambil sikap
berkecuali semasa peperangan Perancis-Prussia 1870-1871. Lihat nota ME3253, hlm
23
[17] Lihat H.L Peacock, A History of
Modern Europe 1789-1978, hlm 193-194
[18] Ibid, hlm 194
[19] Ibid, hlm 199
[20] Lihat Gordon A. Graig, Europe
1815-1914, hlm 388 & 390
Kalau dia Islam dah dapat banyak pahala dah dia ni...
ReplyDelete